پل خواجو زیبا ترین پل تاریخی جهان

مقدمه

پل خواجو روی رودخانه زاينده‌رود و در نزدیکی پل چوبی ( پل جویی ) در شهر اصفهان قرار دارد، در سال 1060 ه.ق. به دستور شاه‏ عباس دوم به صورت امروزی آن ساخته شده و به نام‌های پل بابا ركن‌الدین، پل گبرها، پل شیراز، پل حسن‌بيگ و پل شاهی نیزشناخته می شده است ولی به سبب قرار گرفتن در محله خواجو به پل خواجو معروف است.

طول پل خواجو 137 متر و عرض آن 12 متر و دو طبقه‌ است. هر دو طبقه پل قابل عبور و مرور و موزه‌ای از انواع هنرهای دوره صفوی است كه گنجينه‌ای از ناب‌ترين هنرهای شناخته شده در جهان است. در وسط این پل در ضلع شرقی وغربی عمارت شاه نشین قرار دارد که به نام بیگلربیگى هم خوانده می شده و براى تماشای جشن ها و مسابقات و رودخانه یا جشن آبپاشونک توسط شاه صفوى و خانواده او و یا استقرار موقت درباریان و سران حکومتی استفاده می شده و داراى تزئینات نقاشى است. همچنين اتاق‌هایی که در دو طرف این پل ( ابتدا و انتهای پل ) قرار دارد، محلی برای گرفتن عوارض از کاروان‌های عبوری در قديم به شمار می‌آمده است.

از ویژگی های منحصر به فرد پل خواجو، استفاده از پل به عنوان سد بوده است كه با بستن چشمه‏‌هاى پايين ( مسیر عبور آب در زیر پل )، ضمن جلوگیری از جریال آب رودخانه،  آب بالا مى‏ آمده و این بخش از زنده رود (بین پل چوبی و خواجو) ، هم برای قایقرانی و برگزاری جشن و مسابقات آماده می شده و هم مانند درياچه ای زیبا می شده است.

پل خواجو  از آثار فاخر تاریخی اصفهان به شمار می رود که به زیبا ترین پل تاریخی جهان مشهور است و هم اکنون به عنوان شاهکار معماری و پل‌سازی جهان شناخته می شود.

تاریخچه پل خواجو

زمان ساخت و بنای پل خواجو اصفهان به زمان تیموریان باز می‌گردد که بر روی رودخانه زاینده رود پلی به نام پل حسن بیک بنا گردید و به همین دلیل نام دیگر پل خواجو در قدیم پل حسن آباد بوده است.  با گذشت زمان و تا زمان پادشاهی صفویان بیشتر بخش های پل تخریب شده و بقایایی از آن باقی مانده بود که در نهایت در سال 1060 هجری قمری به دستور شاه عباس دوم صفوی بنای قبلی تخریب و به جای آن پل خواجوی  فعلی  ساخته شد.

وجه تسمیه پل خواجو

اسامی دیگر پل خواجو : پل بابارکن الدین ، پل شیراز ، پل گبرها ، پل حسن آباد ، پل شاهی ، پل تیموری ، پل چهارباغ.

پل خواجو : در مورد این نام که نام فعلی و رایج پل است، دو احتمال وجود دارد: نخست این که پل به دلیل مجاورت با محله ی خواجو به پل خواجو معروف گردیده است  ( نام‌‌ خواجو، تحريف‌ كلمه‌ «خواجه‌» است‌ كه‌ به‌ مناسبت‌ لقب‌ بزرگان‌ و خواجه‌های‌ عصر صفوی‌ نام‌ گذاری شده‌ است‌.)

دوم این که « خا در لغت فارسی به معنی گودال و جای عمیق است، به طوری که مسیر زاینده رود در این محل عمیق و پر آب می شود، لذا آن نقطه را خاجو یعنی جوی عمیق نامیده اند.

پل بابا رکن الدین : بابا رکن الدین از بزرگترین عرفا بوده و آرامگاه او در تخت فولاد اصفهان است  و برای زیارت آرامگاه  بابا رکن الدین باید از روی  پل خواجو  عبور می کردند . از این رو به دلیل سنتی قدیمی که کم و بیش در تمام نقاط ایران وجود دارد وهر مسیر و معبری را به نام مقصدی که به آن می رسیده است، می خواندند، به این پل هم که به تخت فولاد و آرامگاه بابا رکن الدین می رسیده، پل بابا رکن الدین می گفتند.

پل شیراز : به دلیل رسیدن راه به شیراز،  پل شیراز هم نامیده شد.

پل گبرها : به دلیل راه داشتن به محله زرتشتیان واینکه گبرها ازطریق اين پل به محله خود مى‏ رفته اند پل گبرها خوانده می شده است.

پل حسن آباد : محله خواجو را در قديم حسن آباد مى ‏ناميده ‏اند.

پل شاهى: پل شاهى از اين جهت بود كه چون شاه عباس دوم دستور ساخت و تکمیل پل را صادر کرد و از قسمت شاه نشین پل خود شاه و خانواده وی و درباریان و سران حکومتی استفاده می کردند به پل شاهى معروف گرديد .

پل تیموری : تيمورى از آن نظر گفته‏ اند كه تيمور به داماد خود حسن پاشا دستور داده بود كه آن پل را بنا كند.

پل حسن بیگ : چون این پل توسط یکی از امرای تیموریان که حسن بیگ نام داشته بنا شده است.

معماری پل خواجو

پل خواجو به خاطر معماری و تزئینات کاشی‌کاری آن از دیگر پل‌های زاینده‌رود مشهورتر است و زیباترین پل تاریخی جهان نام گرفته است.

این پل که در دوران صفوی یکی از زیباترین پل‌های جهان به شمار می‌رفت، بیشتر به‌ منزله سد و بند بوده‌ است. در میان هریک از دو ضلع شرقی و غربی پل ساختمانی بنا شده که شامل چند اتاق مزین به نقاشی است. این بخش که (شاه‌نشین) نامیده می‌شود در آن دوره جایگاه بزرگان و امیرانی بوده که برای تماشای مسابقات شنا و قایقرانی بر روی دریاچه مصنوعی به این مکان می آمدند.

در گوشه‌های انتهایی ضلع شرقی پل خواجو دو شیر سنگی وجود دارد که ظاهرا نماد سپاهیان بختیاری و محافظ اصفهان در عصر صفویه هستند. ولی استاد همایی می نویسد این شیر های سنگی از تخت فولاد و طوقچی اصفهان به این محل آورده شده اند. این پل دارای 21 دهانه است .

عملکرد سد پل این است که می‌تواند آب را تا ارتفاع ۶ متر بالا ببرد. این پل دارای ۱۶ دریچه تخلیه آب است و در بدنه پل خواجو شیارهایی قرار دارد که کشوهایی در آن قرار گرفته و می‌توانستند این کشوها را بالا و پایین ببرند، با بالا و پایین کردن کشوها اندازه آبی را که جاری می‌شده تنظیم می‌کرده‌اند با همین کشوها آب در پشت این پل جمع می شده است.

تزئینات پل خواجو

این پل از حیث معماری و استحکام، بی اندازه زیبا و بی نظیر است و وجود تزئینات کاشی کاری فراوان و متنوع و غرفه های بالا و نمای غرفه های طرفین با کاشی های رنگارنگ ، پل خواجو را در شمار آثار بسیار ممتاز اصفهان قرارداده است. غرفه‏ ها و اطاق هاى وسط پل به همان شکل نقاشى و طلاكارى دوره صفويه باقى است .

ویژگی ها و عجایب پل خواجو

زیبایی های پل خواجو شامل تقارن و استفاده از هنرهای آن زمان در معماری پل، کاربرد مهندسی به عنوان سد ، پل عبور و مرور از شمال به جنوب اصفهان و بالعکس ، استفاده از اتاق های آن به عنوان اقامتگاه موقت درباریان ، استفاده از آن به عنوان محل مشاهده جشن ها و اجتماعات ، تنظیم جریان آب به خاطر وجود یک دریچه و دروازه بند در زیر قوس ها و ... می باشد.

پل خواجو از نوع پل سدی بوده و به عقیده برخی، نقطه اوج صنعت پل سازی در ایران به حساب می آید. عملکرد سد پل، این است که می‌تواند آب را تا ارتفاع ۶ متر بالا ببرد. این پل دارای ۱۶ دریچه تخلیه آب بوده و در بدنه آن از شیارهایی استفاده شده و همچنین کشوهایی درآن قرارگرفته که می‌توانند این دریچه ها را بالا و پایین ببرند. با بالا و پایین کردن کشوها، قادر خواهند بود اندازه آبی را که جاری میشده تنظیم نمایند و همینطور این کشوها عمل تنظیم آب جمع شده در پشت این پل سدی را انجام می دادند.
مشاهده و خرید پازل سه بعدی چوبی پل خواجو اصفهان از اینجا، تولید موسسه فرهنگ و تمدن

سایر مشخصات پل خواجو

این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۱۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تخریب ها و مرمت های پل خواجو

اولین بازسازی پل خواجو به سال 1290 شمسی در دوران حکومت ناصرالدین شاه و توسط نصرالله خان باز می گردد و  دومین بازسازی پل خواجو در سال 1388 انجام گرفته است.

پل خواجو از نگاه گردشگران و سیاحان

ارنست هولتسر (Ernst Holtzer) آلمانی در سال ۱۲۴۲ شمسی درباره‌ی پل‌های اصفهان نوشت:

«چهار پل عمده بر فراز زاینده‌رود وسیله‌ی ارتباط بین دو کرانه هستند. دو پل وسطی به نام‌های پل الله وردی خان و پل خواجو یا پل چهارباغ به علت سبک ساختمان محکم و فوق‌العاده زیبایشان جلب توجه می‌کنند و در جلوه و جلای منظره‌ی اصفهان مقام برجسته‌ای دارند. پل بالایی، به اسم پل مارنان، به این زیبایی نیست اما از لحاظ ارتباط بین محله‌های پرجمعیت کرانه‌ی راست و بالای رودخانه مفید است. پل شارستان از سه پل دیگر فاصله دارد. این پل در محلی بسیار مناسب ساخته شده اما از آن به خوبی نگهداری نکرده‌اند. چون قسمت شرقی شهر روز به روز بیشتر رو به ویرانی می‌رود، در سال‌های اخیر از اهمیت این پل کاسته شده است. یک پل کوچک هم شمال پل خواجو ساخته‌اند که برای عبور پیاده‌ها است».

تاورنیه: «یکی از آن دو پلی که زیر دست پل جلفا واقع شده از بناهای شاه عباس دوم است. پل خواجو به سبک پل جلفا ولی قشنگ ‌تر ساخته شده و ویژگی‌هایی دارد که آن دیگری ندارد: وسط پل فضای شش‌گوش وسیعی هست که به منزله‌ی اسکله‌ی رودخانه شده است. در دو خیابان منتهی به این پل دو عمارت قشنگ برای شاه ساخته‌اند؛ زیرا در این نقطه رودخانه از همه‌جا مسطح‌تر و آبش عمیق‌تر و باصفا و خوش‌منظره‌تر است.یکی همین صفا و منظره‌ی خوش رودخانه و دیگری نزدیکی به محله‌ی زرتشتیان موجب شد که شاه عباس در این محل پلی بسازد. او می‌خواست با ساخت این پل رفت و آمد زردشتیان به شهر را آسان کند تا دیگر به خیابان چهارباغ بزرگ نروند».

یلز: «به هنگام طغیان، بهترین نقطه برای تماشا پل خواجو و اتاقک‌های غرفه‌مانند طبقه دوم آن است. این پل بی‌نظیر و در عین حال زیبا و باشکوه قسمت مخروبه‌ی شهر اصفهان را به ناحیه‌ی هفت‌دست وصل می‌کند. رودخانه‌ای که در هشت ماه سال آرام است ناگهان همچون اژدهایی که از خوابی آشفته سر برداشته باشد خروشان و پیچان از جا کنده می‌شود و از میان طاق‌های زیرین پل شروع به جلو رفتن می‌کند. بدنه‌ی اصلی این پل تاریخی بر روی همین طاق‌ها استوار است که در دو طرف دارای غرفه‌های زیبا و محکمی برای نظاره‌کنندگان به امواج است. طاق‌های زیرین پل به وسیله‌ی راه‌پله‌هایی محکم به داخل این غرفه‌ها مربوط می‌شود. به هنگام طغیان شدید آب، اغلب امواج لجام‌گسیخته و خروشان آن تا میان غرفه‌ها سرمی‌کشند و همه‌ی راه‌پله‌ها را در میان می‌گیرد. به ندرت آب تا سطح محکم و سنگفرش پل هم بالا می‌آید و مردمان به تماشا ایستاده را وادار به وحشت و فرار می‌کند. در این هنگام با فشار تمام و صدایی همچون صدای آبشار از آن سمت رو به پایین می‌ریزد که با صدای فریاد هیجان و شادی مردم همراه می‌شود. شدت برخورد امواج طی سالیان دراز قسمتی از لبه‌های سطح پل را خراب کرده و با خود برده و تا حدود زیادی از زیبایی آن کاسته است.»

بارتولد روس در اواخر قرن نوزدهم درباره‌ی پل خواجو نوشت: «از جمله پل‌هایی که درست پایین پل الله وردی خان است و برای مراوده با سایر نقاط حومه‌ی شهر واقع شده از همه زیباتر و عالی‌تر پل خواجو یا پل بابارکن‌الدین است. از این پل به محلی که در قدیم به «گبرستان» مشهور و مسکن زردشتی‌ها بود می‌رفتند».

کلید واژه

پل خواجو، پل بابارکن الدین ، پل شیراز ، پل گبرها ، پل حسن آباد ، پل شاهی ، پل تیموری ،عمارت بیگلربیگى ، پل چهارباغ ، جاذبه های گردشگری اصفهان ، جاذبه های توریستی اصفهان ، پل های تاریخی ، پل های تاریخی اصفهان ، شاه نشین ، پل های زاینده رود ، اصفهان ، نصف جهان ، جاهای دیدنی اصفهان ، زنده رود ، گردشگری