کاخ چهلستون اصفهان

مقدمه

چهلستون اصفهان باغی بزرگ بالغ بر 67 هزار متر مربع است که در دوره شاه‏ عباس اول احداث گردیده است. در این باغ که "باغ جهان نما" نام داشت شاه عباس کوشکی به شکل کلاه فرنگی بنا کرد که بنای اولیه کاخ چهلستون است. ازبرنامه های شهری شاه عباس اول صفوی و پس ازانتخاب اصفهان بعنوان پایتخت، احداث خیابان زیبای چهارباغ و باغهای مختلف دراطراف آن بود که توسط شیخ بهایی در محوطه بسیار وسیعی که دولتخانه نامیده می شد طراحی شد. مجموعه کاخهایی که شروع آن عمارت عالی قاپو بود و تا میدان اصلی و مرکزی چهارباغ عباسی ادامه داشت. دراین باغ ها که چند کاخ نیز مستقر بود، عمارت های دیگری مانند تالار اشرف، کاخ هشت بهشت، رکیب خانه و کاخ چهار باغ و ارگ جهان نما و چند عمارت دیگر و از جمله اين بناها ساختمان کوچکی بود که شاه عباس اول در باغ جهان نما به صورت کوشک يا کلاه فرنگی احداث کرد و در زمان شاه عباس دوم توسعه يافت و چهلستون ناميده شد. بعدها این کوشک برای مدتی به دیوانخانه، محل استقرار کارکنان و دبیران دربار اختصاص یافت.
حدود نیم قرن بعد شاه عباس دوم تصمیم گرفت آنجا را به کاخی برای پذیرایی مهمانان خارجی تبدیل کند؛ بدین منظور کاخ را توسعه داد؛ ایوان شرقی را آینه کاری کرد و دستور داد تا صحنه های بزم و رزم را بر دیوار های آن نقاشی کنند. تالار آینه و تالار هجده ستون و دو اتاق شمالی و جنوبی تالار آینه و ایوان های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با کلیه تزیینات نقاشی و آینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقف ها در زمان شاه عباس دوم به آن افزوده شده است. در سال 1057 شاه عباس دوم با دعوت از سفیران کشورهای خارجی این بنای باشکوه و کم نظیر را افتتاح کرد.از ویژگیهای بسیار مهم کاخ چهلستون ، نقاشی های بسیار زیبای هنرمند عصر صفوی رضا عباسی  است که به سبک نگارگری و نوعی مینیاتور ایرانی دیوارهای کاخ را تزیین کرده است که هر کدام ازاین نقاشی ها بیانگر دوره ای از حوادث تاریخی در دوران صفویه وافشاریه است. کارهای هنری این مکان اعم از آینه کاری، نقاشی، کارهایی که با چوب انجام گرفته بیانگر هنر استادانه هنرمندان ایران زمین است.
تصویری از شاه عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه کاخ چهلستون وجود دارد که در سالهای ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ خورشیدی از زیر گچ خارج شده‌است. سلاطین صفویه، بعد از کاخ عالی‌قاپو واقع در میدان نقش جهان، جشنها و مراسم سلام را در این كاخ برگزار می‌كردند.

تاریخچه کاخ چهلستون

ساخت اين کاخ که ابتدا جهان نما نام داشته است در دوره شاه عباس اول و در وسط باغ چهل ستون (باغ جهان نما) كه بالغ بر 67000 متر مربع مساحت داشته آغاز و در دوره شاه عباس دوم به پايان رسيده است. طبق كتيبه داخل قصر سال 1057 هـ . ق به عنوان تاريخ بنای اين کاخ نقش بسته است.

صاحب كتاب قصص‌الخاقاني نوشته است كه در روز دوشنبه دوم ربيع الاول سال 1056 هجري عمارت ديوانخانه قصر چهلستون درباغ دلگشاي جهان‌نما به اتمام رسيد و در روز افتتاح اين عمارت قوش بيكی ايلچی عبدالعزيزخان والی‌بخارا بخدمت شاه‌عباس دوم رسيد وعريضه خود را تقديم كرد و در همين مجلس فرستادگان روسيه هم هدايای خود را تقديم داشتند و جان‌نثارخان سفير هندوستان به كسب اجازه مرخصی برای مسافرت به هند نايل شده است. پس معلوم می شود كه پس از بنای قصر چهلستون باغ اطراف آن نيز بنام چهلستون مشهور شده و قبل از آن اين باغ ، جهان‌نما نام داشته و قصرجهان‌نما ( کاخ جهان نما ، ارگ جهان نما ) درانتهای ضلع غربی باغ و در شمال خيابان چهارباغ قرار داشته است که بقایای آن در حفاری های متروی اصفهان کشف و در ابتدای خیابان چهارباغ در معرض دید قرار گرفته است.

محمدطاهروحيدقزوينی صاحب كتاب عباسنامه كه معاصر با شاه‌عباس دوم بوده است تحت عنوان «شرح ساختمان عمارت مباركه دولتخانه موسوم به چهل‌ستون» چنين مينويسد:اين كاخ زراندود و قصر مذهب درسنه 1057 زيور تعمير پوشيده ارباب طبع واهل نظم درباب بنای آن تواريخ گفته وبه الماس تفكر گوهرهای آبدار معانی سفته‌ اند.

وجه تسمیه کاخ چهلستون

برای وجه تسمیه چهلستون 3 نظر مطرح شده است:

اول اینکه :  انعکاس بیست ستون‏ تالار چهل‏ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بیان می‏کند.

دوم اینکه :  در حقیقت عدد چهل در ایران، کثرت و تعداد را می‏رساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهلستون‏ به علت تعداد زیاد ستون های این کاخ می‏باشد. چهلستون ، عنوانى بوده براى بناها یا بخشهایى از یك بنا در ایران، افغانستان، هند و آسیاى مركزى كه داراى ستونهاى بسیار باشد. عدد چهل در این اسمها افاده كثرت می‌كند . برخى از این بناها عبارت‌اند از:  شبستان ستون‌ دار مسجد جامع اصفهان، كاخ چهلستون اردستان، چهلستون ‌هاى بناب، مسجد چهلستون ( حاجی‌ علی ‌آقا ) كرمان، كاخ چهلستون در قلعه اللّه‌ آباد در كنار رود جمنا در هند و چهلستون بخارا . مهم‌ترین نمونه‌هاى موجود، كاخهاى چهلستون اصفهان، قزوین و كابل است.

سوم اینکه : برخی از مورخان نیز گفته‏ اند چهلستونی که بدست شاه عباس دوم ایجاد گردید دارای چهلستون بوده و در هنگام آتش سوزی  که در دوره آخرین شاه صفوی ، شاه سلطان حسین اتفاق افتاد قسمتی از عمارت و بیست ستون طرفین از جلو سوخت و ظاهرا توسط شاه سلطان حسین مطابق وضع سابق بازسازی شده است.

معماری کاخ چهلستون

کاخ چهلستون دارای بخش های مختلفی مثل ایوان آینه ، تالار مرکزی ، ایوان چهلستون ، اتاق های جانبی ، حوض مقابل و پشت کاخ ، حوض ایوان چهلستون .

علاوه بر كتیبه‌هایى كه تاریخ اتمام و مرمت بنا را نشان می‌دهند، دو كتیبه قرآنى دیگر، با خط نسخ مشكى بر زمینه گل و بوته به خط شمس‌الدین‌بن ملامحمد سعید جیلانى به تاریخ 1119، در ایوان شاه‌نشین نصب شده است . ستون هاى بیست‌گانه چوبى كاخ در گذشته با آیینه و شیشه‌هاى رنگى پوشیده شده بود سرستونهاى مقرنس كارى شده و مزین به آیینه و شیشه‌كاریها از قدیم‌ترین نمونه‌هاى بهره‌گیرى از این هنر در ایران است. اُرُسیها و نورگیرهاى مشبك و تزیینى چوبى، درهاى منبت و خاتم‌كارى شده، قابهاى سقف و منبر خاتم كاخ از بهترین آثار چوبى در بناى مذكور است كاخ چهلستون ادامه سنّت ساخت تالارهاى ستون‌دار است كه قرنها قبل از آن در ایران رایج بوده است آنه آن را شبیه كاخ آپاداناى شوش ، متعلق به دوره هخامنشیان، دانسته است و بعضى نیز بر این باورند كه عالی‌قاپو و قصر آیینه خانه، شبیه چهلستون ساخته شده است. چهلستون نمونه برجسته‌اى از كوشكهاى دوره صفوى است كه ویژگى برون‌گرا و نمایشى این بناها را به خوبى نشان می‌دهد.تعداد ستونهای تالار چهلستون بیست عدد است وانعكاس عمارت و ستونها هم دراستخر مقابل آن به خوبی مشهود است. هریك از ستونهای بیست گانه تالار ازیك تنه درخت چنار تشكیل شده وبرروی آنها قشر نازكی ازتخته رنگ شده وجود دارد كه درزمان ساخت با آینه وشیشه‌های رنگی پوشیده شده بوده ، تمام دیوارها از آینه‌های قدی و شیشه‌های رنگی و نقاشیهای زیبا تزیین شده بوده وهمه ی درها وپنجره‌ها از نوع منبت وخاتم بوده است.

 حوض مقابل عمارت بطول ۱۱۰ متروعرض ۱۶ متر اكنون هم طراوت وزیبائی خاصی به این كاخ می دهد وجهش آب درحوض میان تالار ستون داراز دهان چهار شیری كه درچهارگوشه حوض قرار دارند وفواره‌های سنگی مسیر جوی كوچك اطراف كاخ ،صفای مخصوصی به این قصر می داده است، درساعات قبل ازظهر كه آفتاب به داخل كاخ می‌تابیده پرده‌های نفیسی دراطراف تالار بزرگ آویزان می شده كه در چندین جا قرقره‌های اصلی آنها هنوز باقی است.درطرف جنوبی تالار آینه اطاق بزرگی است كه دراطراف آن چند تابلوی مینیاتور جلب توجه می كند . سابقأ دراین اطاق پنجره زیبائی نصب شده بود كه از شاهكارهای صنعت گچبری به شمار می رود ولی در تعمیرات سالهای گذشته چون این پنجره متعلق به این بنا نبوده و از بنای تاریخی دیگری بنام امازادگان درب امام که دردوره ی قره قوینلو ساخته شده بود و به چهلستون انتقال داده بودند ؛ آن را پیاده كردند تا در ساختمان موزه اصفهان به نمایش بگذارند. قرینه اطاق مزبور درسمت شمال تالارآینه ستون دار، اطاق دیگری است كه آن هم دارای تابلوهای زیبا می باشد و تزیینات طلاكاری سقف آن به صورت اصلی از زیر گچ خارج شده است.

چهارقطعه پایه ستون به صورت مجسمه‌های شیر وانسان در چهارگوشه استخر درحال حاضر مشاهده می شود ودو تخته سنگ حجاری شده به شكل چهارشیر كه در دو باغچه طرفین خیابان ورودی این عمارت قرار دارد متعلق به این كاخ نیست وازآثار برجای مانده یكی از قصرهای زمان صفویه به نام کاخ چهار باغ یا کاخ آینه خانه است كه در اواخر دوره قاجار تخریب شده و پس ازآن به چهلستون انتقال داده شد.در تعمیرات سال ۱۳۳۵ خورشیدی دركاخ چهلستون سه اطاق نقاشی اززیر گچ خارج شد ، دریكی ازاین اطاقها مجلس بزرگ شاهانه با دوازده تصویرومینیاتوری از شاه‌عباس كبیربا تاج مخصوص وتصویرها و مینیاتورها و نقاشیهای گل وبوته طلائی دیده می شود. همچنین بسیاری ازنقاشی های این کاخ در دوره قاجاربه وسیله گچ پوشیده شده بودند که درسال های اخیر با لایه برداری از زیر گچ بیرون آورده شدند.

ایوان کاخ چهل ستون شامل دو بخش می باشد، بخش اول آن تالاری است که بر ۱۸ ستون چوبی قرار گرفته است و چهار ستون میانی نیز بروی چهار شیر سنگی قرار گرفته که از آنها آب فوران کرده و داخل حوض مرمری تالار می ریزد. بخش دوم کاخ، تالار آیینه است که بر روی دو ستون قرار گرفته و با آیینه کاری بسیار وسیع و زیبا مزین شده است. تالار مرکزی کاخ چهل ستون ، اختصاص به مهمانان خارجی و نیز شخصیت های سایر کشورها دارد و حاوی نقاشی هایی می باشد که اتفاقات و وقایع دوران های مختلف را به نمایش می گذارد. این نقاشی های بسیار زیبا متعلق به هنرمند زمان صفوی، رضا عباسی می باشد که به سبک مینیاتوری ایرانی، دیوار تالارهای کاخ را تزئین کرده است. این آثار هنری از قرون پیش از اسلام تا قرن ۱۴ هجری قمری جمع آوری شده است و بیانگر وقایع تاریخی در دوران صفویه و افشاریه می باشد. از جمله این وقایع می توان به نبرد چالدران میان شاه اسماعیل و سلطان سلیم خان امپراطور عثمانی، مجلس مهمانی شاه عباس از فرمانروای ترکمنستان، نبرد شاه اسماعیل با شیبک خان ازبک، جنگ کرنال میان نادر شاه و محمد شاه گورکانی و… اشاره نمود. البته تصاویر جنگ کرنال و چالدران به پس از دوران صفوی مربوط می شود و در دوران قاجار کشیده شده است.

حوض کاخ چهلستون علاوه بر زیبایی، باعث لطافت هوا می گردد. در چهار طرف حوض مجسمه هایی قرار دارند که مربوط به عمارت چهلستون نیستند و تنها آثار برجای مانده از قصرهای زمان صفویه به نام "سرپوشیده" و " آینه خانه" هستند که امروز دیگر وجود ندارند.تندیس‌های چهارگانه در گوشه‌های حوض، آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها هستند.آثار پراکنده‌ای از دوران صفویه مانند سردر «مسجد قطبیه» و سردرهای «زاویه درب کوشک» آثاری از «مسجد درب جوباره» یا «پیر پینه‌دوز» و «مسجد آقاسی» که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده‌است.
مشاهده و خرید پازل سه بعدی چوبی کاخ چهلستون اصفهان از اینجا ، تولید موسسه فرهنگ و تمدن
 

تزئینات کاخ چهلستون

     كاخ چهلستون در روزگارصفویه خودبنایی باشكوه واعجاب‌آور بوده است، قالی‌های نفیس كه برای هرتالار و اطاق مخصوص آن بافته شده بوده است، سراپرده‌های زربافت، كرسی‌ها و صندلیهای خاتم ، قندیل‌ها و مشعلها و ده ها نوع از اشیای دیگر تزیینات منقول این كاخ را تشكیل می داده است ، درحال حاضر هیچ یك از این اشیا  وجود ندارد. هم اکنون در ویترین‌های داخل تالار چهلستون چند قطعه از اشیاء‌ مزبور در معرض تماشای بازدیدکنندگان قرار دارد.دو قرآن به خط كوفی منسوب به دو امام از قرون اولیه هجری ، خرقه شیخ صفی الدین اردبیلی ، رونوشت عهدنامه حضرت علی(ع) با نصاری در دیر خرقیل كه به مهر علمای دوره شاه سلطان‌حسین رسیده بود و نمونه‌هایی ازظروف چینی و كاشی ساخت چین ممهور به مهر شاه‌عباس دوم . 

نقاشی های کاخ چهلستون

تالار مرکزی کاخ چهلستون که اختصاص به میهمانان و شخصیت های کشورهای خارجی داشته، حاوی نقاشی هایی است که وقایع تاریخی دوران های مختلف را بیان می دارند. این سالن با شکوه که بر گنبدی منقوش استوار است با لچکی های رنگارنگ و طرح های طلایی و شفاف از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می شود. نقاشی های موجود در تالار مرکزی کاخ چهلستون که برخی از آنها در عصر قاجار بر روی نقاشی های سابق کشیده شده اند، شرح پذیرایی شاه عباس اول و دوم و شاه طهماسب از امرای ترکستان و همایون هندی و نیز جنگ شاه اسماعیل اول با ازبکان است. دو تصویر دیگر (که در عهد قاجار نقاشی شده اند) یکی روبروی در ورودی تالار و دیگری مقابل آن است، جنگ چالدران در دوران شاه اسماعیل اول و جنگ کرنال در زمان نادر شاه افشار را به نمایش می گذارد.

در دو طرف سالن مرکزی عمارت چهلستون تصاويری از سفرا و اروپائيانی که در آن روزگار در اصفهان بوده اند نقاشی شده است. اين تصاوير را دو نفر نقاش هلندی که (آنژل Anjel) و (لوکار Lokar) ناميده می شدند نقاشی کرده اند.موضوع مجالس نقاشی سالن اصلی عبارتست از: مجلس بزم شاه‌عباس كبیر و پذیرائی او از ولی‌محمدخان پادشاه تركستان، جنگ شاه‌اسماعیل اول با قشون عثمانی در چالدران ، مجلس پذیرائی شاه‌طهماسب اول از همایون پادشاه هندوستان.ودرجهت مقابل این نقاشیها در ضلع شرقی سالن از راست به چپ: منظره جنگ شاه‌اسماعیل اول با شیبك‌خان ازبك (موضوع نقاشی این تابلو جنگ شاه‌عباس اول با ازبكان نیز معرفی شده‌است). جنگ نادرشاه افشار با قوای هند در كرنال و مجلس پذیرائی شاه‌عباس دوم از نادرمحمدخان پادشاه تركستان (این تابلو روبروی تابلوی بزم شاه عباس كبیر قرار دارد(.

دراطراف این سالن و همچنین اطاقهای اطراف ایوان آینه  تعداد زیادی تابلوهای كوچك مینیاتور وجود دارد كه در حالات مختلف، مجالس بزم و شكار و همچنین صورتهای فردی یا زوجی مردوزن در حالات مختلف جلوس درمجلس بزم و یا درحال شكار و آرایش نمایش داده شده . در دوایوان طرفین تالار مرکزی كه مشرف به باغ چهلستون است تصویرهائی از سفرا واروپاییان مشهوری كه درآن عهد در پایتخت ایران بسر می برده‌اند جلب توجه می نماید. 

ویژگی ها و عجایب کاخ چهلستون

کاخ چهلستون از نخستین بناهایی است که در آن تزیین وسیع، آینه کاری، نقاشیهای بزرگ دیواری و ستونهای چوبی، با سرستونهای مقرنس به کار رفته است.  تمام دیوارها با آیینه های قدی و شیشه ها و نقاشیهای رنگی و زیبا تزیین شده بوده و همه درها و پنجره ها از نوع منبت و خاتم بوده است. مهارت و استادی ایرانیان در طرح این کاخ به خوبی مشاهده میشود که درآن فضای خارج از عمارت با فضای داخل آن، چنان مربوط و هماهنگ است که نمی توان تشخیص داد کجا یکی پایان مییابد و دیگری آغاز می گردد. چهلستون نگین کاخ های اصفهان بوده و هست .

سایر مشخصات کاخ چهلستون

كاخ چهل ستون در سال 1310 شمسی در فهرست آثار ملى ایران به ثبت رسید و در سال 2011 توسط سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید.

تخریب ها و مرمت های کاخ چهلستون

تاحدود سال ۱۲۹۸ هجری قمری كه دیولافوآ عمارت چهلستون را مشاهده كرده و شرح آن را در سفرنامه خود نگاشته تزیینات این كاخ به حال اصلی خود باقی بوده ولی ازهمین زمان یعنی  سال ۱۳۰۰ هجری قمری بود كه خرابی بسیار دراین عمارت و سایر كاخهای صفویه مانند کاخ آیینه خانه و کاخ هفت‌دست و عمارت نمكدان و سایر عمارت ها وکاخ های باغ سعادت‌آباد وارد آمد و بسیاری از تزیینات نفیس چهلستون مانند آینه‌های قدی و درهای خاتم و منقش و پنجره‌های زیبای آن به تاراج رفت.درسالهای قبل انقلاب  با همكاری مؤسسه باستانشناسی ایتالیایی (ایزمئو) تعمیر و ترمیم این قصر با فعالیت بیشتری دنبال شد،‌ که از آن جمله می توان به استحکام بخشی ستون های ایوان ستوندار به وسیله تیرآهن اشاره نمود. تابلوهای نقاشی كه درگذشته  به زحمت از تصاویر آن چیزی دیده می شد پاکسازی شده و بر اساس عكسهایی كه در اواخر سلطنت مظفرالدین‌شاه قاجار و قبل از ویرانی چهلستون بوسیله  "هرسیل " بلژیكی ازاین قصر گرفته شده مرمت گردیدند. دروپنجره‌ها به شیوه قدیم ساخته و دراطراف تالار چهلستون نصب گردیدند. حوضهای مرمری كاخ در محل حوضهای قدیمی احیاء‌ شده و نقش و نگارهای فراوانی اززیر گچهای قاجاری خارج شده و در معرض تماشا  قرار گرفته است.

این بنا از 1311شمسی تا کنون بارها مرمت شده است ، از جمله، گچبری هاى ایوان آیینه مرمت شده و نیز نقاشی ها از زیر لایه‌هاى گچ و كاهگل خارج گردیده و نرده‌هاى داخل ایوان ساخته شده است.

کاخ چهلستون از نگاه گردشگران و سیاحان

پاسكال كست Pascal Cost و اوژن فلاندن Eugene Flandin دوسیاح فرانسوی هستند كه در دوره سلطنت محمدشاه قاجار اصفهان را دیده و درباره آثار تاریخی آن مطالبی نوشته‌اند. كست مشخصات عمارت و باغ چهلستون را به شرح زیر بیان كرده است:

تخت پادشاه ازسنگ یشم بر پشت شیرها و مجسمه‌هایی ازهمین سنگ قرار داشته كه با سنگهای قیمتی دیگر تزیین شده بود ولی افغانها آن را به غارت بردند، دردو سالن اطراف سالن مركزی وزرای پادشاه جمع می‌شدند، در طرفین سالن مركزی دوایوان و درمغرب كاخ قسمت جلوخان مانندی است كه از دوطرف به دو اطاق متصل می شود و این دو اطاق محل اجتماع صاحب منصبان دربار بوده است، پنجره‌ها از شیشه‌های رنگین تشكیل یافته كه نهایت هنرمندی درآن به كار رفته است، درهای سالنها ازدو نوع است، بعضی مشبك از چوب و بسته است و بقیه درهایی است كه تخته‌های آنها از نقاشی هایی پوشیده شده، تمام دیوارهای تالار از نقاشیها و تزیینات طلایی و قابهای آینه پوشیده شده، پایه‌های دیوارها از سنگهای مرمر تبریز است، دراطراف كاخ جویهای آب زلال جریان دارد كه به دو مخزن آب منتهی می‌شوند.

دراصلی باغ سلطنتی درسمت مشرق واقع شده و یك كوچه طاقدار است،‌ در گوشه جنوب شرقی دیوار محوطه باغ در عمارت دیگری به نام نارنجستان باز می شود که بسیار زیباست ودر مدخل سالن اصلی این قصر كه درهای آن به سمت باغ و استخر آب باز می شود نقاشی‌هایی از فتحعلیشاه و بعضی دیگر از شاهزادگان قاجار دیده می شود، درعقب این سالن تالار دیگری است كه طاق گنبدی شكل دارد و خیلی خوب تزیین شده، دراین قسمت هم تصاویری از شخصیت‌های معروف ایران و اروپا دیده می شود. درمركز دیوار جنوبی باغ ،در ورودی حرمسرای پادشاهی است كه بوسیله یك در مخفی به عمارت نارنجستان اتصال دارد، ازگوشه جنوب شرقی باغ سلطنتی ،از یك گذر طاقدار به باغهای پر میوه‌ای وارد می شویم كه به عمارت هشت بهشت اتصال دارد.

مادام دیولافوآ Mme. Dieulagoy ازسال ۱۸۸۱ میلادی (۱۲۹۸ هجری قمری) و مقارن سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار به ایران آمده و مدتی در اصفهان بوده، حاکم اصفهان درآن زمان مسعود میرزاظل‌السلطان بوده است و در سفرنامه‌ای كه از خود به یادگار گذاشته عمارت چهلستون را به شرح زیر توصیف كرده است:

   »...  باری میرزاتقی خان ابتدا مارا به كاخ چهلستون راهنمایی كرد. این كاخ درمیان باغ بسیار وسیعی واقع است كه دیواركم ارتفاعی دارد. درخت‌های كهنسال و بته‌های گل سرخ زیادی درآن دیده می شود، درطرف شمال باغ حوض بسیار طویلی است پرازآب كه به پله‌هایی ازسنگ مرمر سفید منتهی می گردد، این پله‌ها پایه وقاعده یك مهتابی سرپوشیده‌ای هستند كه به منزله جلوخان كاخ است.

       كاخ چهلستون كه ازجمله بناهای شاه‌عباس كبیر است و سلطان حسین هم آن را تعمیر كرده. چنین به نظر می آید كه درروی یكی ازابنیه قدیمی عهد ساسانی ساخته شده باشد زیرا كه در دیوارهای اطراف آن قطعات سنگ تراشیده‌ای به كار رفته كه شبیه است به حجاریهای زمان ساسانیان، این بنای قدیمی در زمان سلطنت سلطان حسین در موقع جشنی دچار آتشسوزی شده است.

  جلوكاخ دارای هیجده ستون چوبی است كه بدنه آنها با آیینه‌های تراش لوزی شكل پوشیده شده است و ستونهای مركزی در روی مجسمه شیران سنگی قرار دارند كه آب از دهان آنها فوران می كند و درحوضی كه درمقابل تخت سلطنتی است می ریزد. سقف هم به مربعاتی تقسیم شده و با آیینه‌های تراش‌دار و بلورهای منشور مانند تزیین یافته است.   درپشت این جلوخان تالاری است كه از گنبد كم ارتفاعی پوشیده شده دراین تالار تخت سلطنتی قرارداشته كه در موقع شورش افغانها ازمیان رفته است . در دوطرف این تالار دو اتاق قراردارد كه سابقأ یكی مخصوص جلوس شاه و دیگری جایگاه وزرا و درباریان بوده است،‌ تمام دیوارهای این تالار از آئینه‌های بزرگ و كوچك كه در قابهای طلایی قراردارند زینت یافته است.

   دربدنه دیوارهای سالن تصاویری دیده می شود كه مجالس پذیرایی سلطنتی و جنگها را نمایش می دهند، این تابلوها با اینكه معرف استادی و هنرمندی نقاش هستند معایبی هم دارند، قوانین دورنما و رنگ‌آمیزی صحیح و دقت در ضمائم و تناسب در جزئیات كمتر درآنها مراعات شده‌ است، یكی از این تابلوهای جنگی سپاهیانی را نمایش می دهد كه با رنگ آبنوسی سوار بر فیلهای سفیدی هستند، جنب در شرقی تصویر شاه‌عباس كبیر است كه الله‌وردیخان سردار قشون و بانی پل مشهور زاینده‌رود هم درپهلوی او دیده می شود و ازسفرای هندی پذیرائی می كنند.

     تیپ‌های مختلف با لباسهای گوناگون با مطالعه و دقت ترسیم شد و جای بسی افسوس است كه استاد هنرمند با این فكر كه درخشندگی پارچه‌های باشكوه طلائی و جلوه جواهر گرانبها را خوب تجسم دهد، به دسته زنان رقاص آنطور كه باید و شاید اعتنائی نكرده است، درمیان این تابلوهای بزرگ دیوارها ، كتیبه ‌ای است مركب از تابلوهای كوچك كه طرز زندگانی خصوصی شاهزادگان و بزرگان را نشان می دهد. این تابلوها با ظرافت خاصی ساخته شده و مدارك تاریخی خوبی هستند زیرا كه طرز لباس و وضع زندگی درباری دوران صفویه را خوب مجسم می سازند.

اكنون دراین كاخ باشكوه كسی منزل ندارد، فقط در صحن تالار بزرگ كارگرانی هستند كه برای ظل‌السلطان چادرهای بزرگ سفری ابریشمی قرمز و زرد و سبز می دوزند، كارگران همه ساكت و مشغول كار هستند و به غیر از مواقع بجا آوردن نماز و آشامیدن چای دست ازكار نمی كشند...»

شاردن سياح فرانسوی قصر چهلستون را چنین توصيف كرده است:

شواليه شاردن فرانسوی Jean Chardin سياح فرانسوی كه در اواخر سلطنت شاه‌عباس دوم و اوايل پادشاهی شاه سليمان چند سالی در اصفهان بسر برده است قصر چهلستون را بشرح زير توصيف می كند:

درنزديكی انبارها بزرگترين و با عظمت ‌ترين ساختمانهای قصر سلطنتی است كه آن را چهلستون می نامند در صورتيكه بيش از هجده ستون ندارد، علت آنست كه ايرانيان برای مبالغه درشماره لفظ چهل را استعمال می كنند. چنانكه به جارهای معمولی كه تعدادی شاخه چراغ دارد چهلچراغ ميگويند و نيز يک قسمت از عمارت تخت جمشيد چهلستون اطلاق می كنند، در صورتی كه بيش از نيمی از آن را ندارد، اين بنا مانند ساير بناهای قصر سلطنتی در وسط باغی ساخته شده و شامل يک عمارت كلاه‌ فرنگی است كه مشتمل بر تالاری است كه پنج پا از سطح باغ ارتفاع دارد و ابعاد آن پنجاه و دو درهشت پا و سه مرتبه است كه هر مرتبه از ديگری دوپا بلندتر می باشد.

سقف آن موزائيک و روی هيجده ستون است كه ارتفاع هركدام سی پا و زراندود است، دو اطاق نسبتأ بزرگ در دو طرف اين تالار ساخته شده و نيز تالار ديگری در انتهای عمارت وجود دارد كه طول آن سی پا و عرض آن پانزده پا است و اطاقهای كوچكی در گوشه های آنست.ديوارها تا نيمه از سنگ مرمر سفيد منقش زراندود مستور و نيمی ديگر از آیينه و شيشه‌های رنگارنگ پوشيده است.ميان تالار سه حوض مرمر سفيد است كه بترتيب هريک در صفه بالاتر ازصفه ديگری واقعست اولی مربع و دوتای ديگر هشت ضلعی است ، ‌تخت شاه روی چهارمين صفه اين بنا كه بطول دوازده پا و عرض هشت پا است قرار دارد.

اين تالار چهار بخاری ديواری دوتا طرف راست و دوتا طرف چپ دارد كه بالای هركدام نقاشی های مفصلی است ، يكی از اين نقاشی‌ها ، جنگ شاه‌عباس كبير با ازبكها است و آن سه ديگر مجالس جشن‌های سلطنتی است، ساير نقاشی ها از لاجورد و طلا و بسيار ضخيم و از نوع نقاشی‌های شرقی يا عشرت‌ انگيز است ، ‌بطوری كه قسمت بدون نقاشی درآن يافت نمی شود ، ‌بالای تالار و اطراف آن پرده دولای زربفت منقشی است كه جلوی آفتاب می كشند و تا هشت پا اززمين آويخته است ، از اينرو هوای تالار بسيار خنک است، ممكن نيست با شكوه ‌تر از بارهای عامی كه شاه ايران دراين تالار می دهد ديد.

تخت شاه تخت خواب كوچک راحتی است كه چهاربالش مرواريددوز جواهرنشان دارد، گرد او خواجه‌های كوچک سفيد رنگ بسيار زيبا نيمدايره تشكيل می دهند و درعقب او چهار يا پنج خواجه بزرگتر اسلحه شاه را كه بسيار گرانبها و درخشان است دردست دارند.

مقربترين و بزرگترين اعاظم و رجال دولت روی صفه كه تخت شاه درآن است قرا می گيرند، درصفه دوم بزرگانی می ‌نشينند كه از حيث مقام پایين‌ترند ، بزرگان جوان و عموم كسانی كه حق حضور در جلسه را ندارند با دسته موسيقی در پایين می ايستند و صاحب منصبانی كه مأمور انجام وظايف می باشند در باغ مقابل نظر شاه ايستاده‌اند. درهمين محوطه كه اين تالار عالی است دو تالار ديگر است كه يكی داراي پنج صفه هشت ضلعی است كه بهم باز می شوند و روی چهارستون زراندود زيباست كه وسط آن حوضی است و ديگری تالار مربعی است كه چندين اطاق و صندوقخانه دارد.

شاردن ضمن توصيف قصرچهلستون به وجود راهروهای اختصاصی كه فقط شخص شاه می توانسته است ازآنها عبور كند اشاره می کند:

« در قصر شاه دوعمارت ديگر شبيه اين عمارت است كه هر يک در باغ مشجر جداگانه می باشد يكی تقريبأ مانند عمارت سابق‌الذكر است وديگری دوطبقه، كه طبقه اول مشتمل بر تالار است و طبقه دوم شامل اطاق و ايوانها و صندوقخانه‌ها است كه درتمام اطاقهای آن حوض های فواره‌دار است ،‌ اينها عمارات كاخ سلطنتی است كه شاه درآنها بار می دهد و چنانكه سابقأ مذكور شد هريک يا دروسط باغی است و يا بسمت باغی باز می گردد، ديوارهایی كه باغها را احاطه كرده است از گل ساخته شده و ارتفاع آنها معمولأ ده يا دوازده پا است كه از بالا تا پایين چراغهایی درداخل آنها نصب گرديده است، بالای ديوارها راهروهایی است كه فقط شخص شاه ميتواند داخل آنها شده و بدون آنكه ديده شود به هرجا بخواهد برود.

بقيه كاخ عبارتست از مخازن و محل كارگران و قسمت زنانه كه ما آنرا سرا و ايرانيان حرم می نامند».

انگلبرت كمپفر Engelbert Kaempfer سياح آلمانی كه در دوره شاه سليمان در اصفهان بوده است قصر چهلستون را بشرح زير توصيف می كند:

«… درپايان راهرویی كه قبلأ ذكر آن گذشت انبارها و اطاقهایی برای حفظ ترازوها، مشروبات و انواع و اقسام ذخاير غذایی قرار دارد، پس از گذشتن ازآنها ما به وسيع‌ترين باغ می ‌رسيم كه به تبعيت از كاخ چهل‌ستون كه درآن قرار دارد و به داشتن ستونهای فراوان ممتاز است، ‌چهلستون ناميده می شود، تعداد ستونها درواقع فقط از هجده تجاوز نميكند، ولی در زبان فارسی كثرت نامعين را به صورت اختصار با عدد چهل بيان می كنند.

اين باغ بيش از سيصد متر طول و تقريبأ به همين اندازه عرض دارد، چنارهای كشيده مرتفع كه درطول آنرا صف صف غرس كرده‌اند زينت خاصی به اين باغ بخشيده است، بدين ترتيب سه خيابان مشجر به وجود آمده كه تمام عرض آنها به بهترين و مطبوع‌ ترين وجهی در زير سايه قرار گرفته است.دروسط باغ ازدو كاخ آنكه بزرگتر است يعنی كاخ‌ چهلستون باشكوه واقعأ شاهانه خود قد برافراشته، اين كاخ كه قسمتی از آنرا با آجر و قسمتی ديگر را ازسنگ تيشه‌ای ساخته‌اند در محوطه‌ای مفروش از سنگ‌های صخره‌ای صيقلی قراردارد، ‌اين محوطه چهارگوش است كه دور تادور آنرا جويبار دل‌انگيزی با فواره‌های متعدد احاطه كرده است، اين كاخ خود مستطيل شكل است و اطاقها، آلاچيق‌ها، دروازه‌ها، نرده‌ها و طاقهای متعدد دارد و سراسر همه نمودار لطيف‌ترين ذوق ايرانی در صنعت معماری است كه البته با سليقه ما بيگانه است ،‌ جبهه شرقی كاخ را تالار وسيعی اشغال كرده است ، سقف پيش آمده آن بر سه رديف ستون چوبی هشت ضلعی تكيه دارد و عرض آن چهل و پنج گام است.

كف كاخ به سه قسمت تقسيم شده: كف زيرين دوپا از كف حياط ارتفاع دارد و به نوعی صحنه نسبتأ بزرگ می ‌ماند و در ضيافت‌ها ميهمانان شاه درآنجا می نشينند، دراينجا حوض مربعی است به ضلع هشت قدم، با دوپله از مرمر شفاف، از وسط اين حوض فواره‌ای بلند می‌شود كه لوله‌های آن نامرئی است ،‌ كف دوم كه چهار پله از اولی بلندتر است برای نشستن بزرگان و محترمين هنگام صرف غذا است، و سرانجام كف سوم يك پله بالاتر ازكف قبلی است و كف واقعی كاخ به شمار می ‌رود.

در اينجا باز حوض ديگری است كه خيلی بزرگ نيست اما سليقه بسيار در ساختن آن به كار رفته و فواره‌ای درميان آنست، درپشت اين حوض ايوان بسيار مزين و زيبایی قرار دارد ،‌ سقف ستونها ،‌ ديوارها ، شبكه پنجره‌ها ، آلاچيق‌ها و طاقها همه توسط دست هایی خستگی ناپذير  تزيين و نقاشی شده است و آنهم بيشتر درمايه آبی با طلاكاری‌هایی در داخل آن.آخرين قسمت ازاين تصوير شكوه چهلستون با حوضی كه چهل گام عرض دارد و آبی زلال همچون آیينه درآن است تكميل می ‌شود. نيمی ازاين حوض در پيش بنا و نيم ديگر در پشت آن قرار گرفته و تا انتهای باغ ادامه يافته است ، ‌هر كس كه اين فواره‌های بی ‌شمار، پرنده‌های شناور بروی درياچه با پرهای رنگارنگ و انعكاس تصوير درختان را درآب ببيند و ازاين همه لطف لذت نبرد بايد گفت كه كج‌ طبع جانوری است.

دومين كاخ باغ چهلستون روبه جنوب است اين كاخ قدری از اولی كوچكتر است و آنرا در ديوار باغ خلوت ساخته ‌اند بدان صورت كه هردو باغ را جلوه‌ای بخشيده است و به صورت يک پنج ضلعی است و سرپوشيده‌ای دارد كه ازنظر بنا با اين نقشه مناسب است، دراين قسمت نيز از ساختن انواع و اقسام حوض‌ها و آبگيرها چه در ايوان ستوندار و چه در مقابل آن فروگذار نكرده‌اند ومن به خصوص از بدايع اين محل دو تابلو بزرگ ديواری را ذكر می ‌كنم كه درآن پرده‌ها صحنه‌هایی جنگی از تاريخ ايران را با خلوص وحوصله غيرقابل تقليدی تصوير كرده‌اند.درباره بقيه ساختمان های كوچكتر باغ چهلستون، ديوار دورتادور آن، جوی ها و يا باغ سازی برجسته و ممتاز آن ديگر وارد جزئيات بيشتر نمی شوم».

راجع به شهراصفهان

مشاهده و خرید پازل سه بعدی چوبی کاخ چهلستون اصفهان از اینجا ، تولید موسسه فرهنگ و تمدن

کلید واژه

کاخ چهلستون ، عمارت چهلستون ، دولت خانه صفوی ، باغ موزه چهلستون ، چهل ستون، جاذبه های گردشگری اصفهان ، جاذبه های توریستی اصفهان ، عمارت های تاریخی ، کاخ های تاریخی اصفهان  ، زاینده رود ، اصفهان ، نصف جهان ، جاهای دیدنی اصفهان ، کاخ عالی قاپو ، باغ جهان نما ، کاخ چهارباغ