برج گنبد قابوس
مقدمه
گنبد قابوس، مربوط به سده‌ی چهارم هجری است که در شهر گنبد کاووس، در استان گلستان واقع شده است. محل فعلی قرار گرفتن این برج، یعنی شهر گنبدکاووس در زمان ساخت برج، حومه‌ی شهر جرجان (گرگان) کهن، پایتخت حکومت آل زیار بوده است.
این بنا که بلندترین برج تمام آجری جهان است، بر فراز تپه‌ای خاکی که نزدیک به ۱۵ متر از زمین بلندتر است قرار دارد. سازه گنبد قابوس که به نام « میل گنبد» هم شناخته می شود.
تاریخچه گنبد قابوس
این برج در زمان پادشاهی شمس‌المعالی، قابوس ابن وشمگیر از پادشاهان آل زیار ساخته شده است. بر اساس کتیبه‌ی آجری موجود در بنا که به خط کوفی نگاشته شده و گرداگرد برج نصب شده است، این برج در سال ۳۹۷ هجری قمری (۳۸۵ هجری شمسی برابر با ۳۷۵ هجری یزدگردی) به دستور قابوس ابن وشمگیر بنا شده است.
وجه تسمیه گنبد قابوس
قابوس ابن وشمگیر یکی از مقتدرترین پادشاهانی است که در جرجان یا همان گنبد کاووس حکومت می کرد، و از سلسله زیاریان بوده است. "شمس‌المعالی" مردی فاضل، هنرپرور، خطاط و نویسنده‌‌ای زبردست و متفکر بود که به زبان فارسی و عربی مطلب می‌نگاشت و دربار وی محل تجمع علما و دانشمندان بود. او گنبد آجری بزرگی را ساخت تا بعد از مرگش او را در آن‌جا دفن کنند به همین دلیل آن برج به گنبد قابوس معروف شد.
معماری گنبد قابوس
اگر چه معماری ایران دارای سبک‌های مختلفی همچون معماری اروپایی نمی‌باشد و تنها دارای یک سبک و آن هم معماری ایران بوده، ولی بر طبق دسته‌بندی سبکی معماری ایران از دیدگاه مرحوم پیرنیا این بنا یكی از اولین ساختمان‌هایی است كه مرز بین شیوه معماری خراسانی و رازی محسوب می‌شود و در واقع، مربوط به اوایل دوره شیوه معماری رازی است. ساختمان این بنا تماما از آجر و ملات ساروج ساخته شده است. یكی از بارزترین ویژگی‌های شیوه معماری رازی، استفاده از آجر با بهترین كیفیت ممكن است.
پایه میل گنبد، بنایی است با ارتفاع ۱۵ متر که با همان مصالح به کار رفته در برج ساخته شده و داخل آن به شکل سرداب طراحی شده است. البته امروزه جز قسمتی از پاکار طاق این سرداب، تمامی قسمت‌های کف آن به دلیل کاوش‌های فراوان جویندگان گنج‌های باستانی، تخریب شده است. این پایه در میان یک تپه خاکی قرار دارد و فقط دو متر از ارتفاع آن خارج از سطح این تپه است و ارتفاع میل گنبد با احتساب ارتفاع پایه‌اش در حدود ۷۰ متر است که ۱۸ متر از این ارتفاع متعلق به سرپوش میل است که به شکل گنبدی مخروطی ساخته شده است.
این گنبد مخروطی که شیب تندی دارد، دو پوسته است؛ گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم‌مرغی و با آجر معمولی و پوسته بیرونی با آجرهای ویژه کفشکی ( پخته شده قرمزرنگ دنباله‌دار) ساخته شده است. روزنه رأس این میل در قسمت شرقی آن است و میل گنبد همین یک روزنه را دارد. ساقه این میل مدور است و از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن، پشت‌بندهای مثلثی‌شکل آن است. این پشت‌بندهای ده‌گانه که به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند از پای‌بست بنا شروع شده و به قسمت زیرین گنبد ختم می‌شوند.
در ضلع جنوبی این میل، درب ورودی آن قرار دارد. سردر این درب، طاق نیم‌گردی است که مقرنس‌کاری شده است. محققان معماری این طاق را از نخستین نمونه‌های مقرنس‌کاری می‌دانند.
در مورد کاربری این برج، نظرهایی مختلفی از مورخان و محققان وجود دارد. برخی از صاحب‌نظران این برج را بنای آرامگاهی می‌دانند و معتقد هستند که سرداب درون تپه محل دفن قابوس بوده است که بنا به دستور وی و به همین منظور ساخته شده است. این دسته از مورخان به مصنوعی بودن تپه استناد می‌کنند چون در اکتشافات درون تپه، تا عمق مورد حفاری، زیرسازی آجری وجود داشته است. تایید یا رد این نظریه، راهکار باستان‌شناسی ندارد چون در کاوش‌های این بنا بقایای هیچ جسدی پیدا نشده است. برخی از مورخان به شخصیت ادبی و علمی قابوس و مراوداتش با عالمان زمان خود به ویژه منجمان استناد می‌کنند. قابوس به کیاکوشکار گیلانی که از منجمان برجسته آن زمان بوده است دستور ساخت رصدخانه‌ای را در پایتخت داده است. در منابع تاریخی به ساخت این رصدخانه اشاره شده است اما در مورد مکان ساخت آن گزارشی وجود ندارد. طبق نظر این دسته از مورخان، برج گنبد، همان رصدخانه است.
مشاهده و خرید پازل سه بعدی چوبی گنبد قابوس از اینجا ، تولید موسسه فرهنگ و تمدن
تزئینات گنبد قابوس
دو کتیبه به خط کوفی، کمربندوار، بدنه بنا را تزیین کرده است که یک سوی آن در ۸ متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارد. این کتیبه‌ها ساده و آجری، برجسته و خوانا هستند و دورتادور آنها، قاب مستطیل‌شکلی از آجر قرار دارد.
متن کتیبه‌های سازه چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم
هذ القصر العالی
الامیر شمس المعالی
الامیر ابن الامیر
قابوس بن وشمگیر
امر به نبائه فی حیاتی
سنه سبع و خمسین و ثلثماته قمریه
و سنه خمس و سبعین و ثلثماته
برگردان:
به نام خداوند بخشنده مهربان
این است کاخ باشکوه
امیر شمس معالی
امیر پسر امیر
قابوس فرزند وُشمگیر
فرمان داد به ساخت آن در زندگی خویش
سال سیصد و نود و هفت قمری
و سال سیصد و هفتاد و پنج (یزدگردی)
بدنه بنا سراسر از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده که در نهایت پختگی و استحکام هستند و به علت تابش آفتاب در طول سالها به رنگ زرد طلایی زیبایی درآمده که خود بر زیبایی بنا افزوده است.
در درون طاق هلالی سر در آن، مقرنسی است که به نظر می‌رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است. شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه‌های مقرنس سازی در بناهای اسلامی باشد که بتدریج تکمیل شده است.
ویژگی ها و عجایب گنبد قابوس
نکته حائز اهمیت درباره کاربری این برج آن است که میل بودن آن با پذیرش هیچ یک از دو فرضیه موجود منافاتی ندارد. گرچه از حیث ساختار، برج گنبد با بسیاری از میل‌ها نیز متفاوت است و هنوز علت ساخت آن به درستی مشخص نیست. فارغ از بحث‌های تاریخی پیرامون برج گنبد، آن چیزی که موجب امتیاز این بنای تاریخی شده است سازه بی‌نقص آن است که این برج را در زمره بهترین آثار مهندسی تاریخ بشر قرار داده است. این امتیاز در یک نظرسنجی بین‌المللی که بین معماران مشهور جهان برگزار شده به برج گنبد داده شده است. برجی که فقط از آجر ساخته شده و هیچ گونه استوارکننده‌ای ندارد و در طول عمر بیش از هزار ساله‌اش حتی با تحمل دو زمین‌لرزه شدیدتر از ۶ ریشتر، همچنان استوار و پابرجا است.
سایر مشخصات گنبد قابوس
برج گنبدقابوس با تمام شکوه و عظمت و ابهت خویش در سال 1310 هجری خورشیدی و همزمان با بافت تاریخی شهر گرگان ثبت ملی شد. این برج، شاهد هزار سال از تاریخ و فرهنگ مردم این دیار است که یکی از قدیمی‌ترین برج‌های دنیا به شمار می‌رود.
نظر دانشمندان راجع به گنبد قابوس
دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانیا نیز در بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنین نوشته‌است: بالای در، داخل هلال مدخل گیلویی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی می‌باشد و این یکی از نمونه‌های تزئینی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده‌است. دو ردیف کتیبه کوفی بصورت کمربند وار بدنه را آرایش کرده‌است که یک ردیف آن در ۸ متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند. نوع نوشته کوفی کتیبه‌ها ساده و آجری است و حروف آن آرایش ندارند. برجسته و خوانا می‌باشد و حاشیه دور آنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر.
ویل دورانت در مورد آن نوشته‌است: «جرجان در قرن ۱۰ میلادی (عصر زیاریان) یکی از ولایت‌های بزرگ ایران بود و به امیران روشنفکر اشتهار داشت، مثل شمس المعالی قابوس وشمگیر که ابن سینا را به دربار خود خواند. این شهر گنبدی ۵۲ متری دارد.«
پروفسور آرتور پوپ در مورد این بنا چنین نوشته‌است: «در زیر سمت شرق کوه‌های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگ‌ترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته است. این بنا، گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر می‌باشد و برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد».
مرمت
این برج در طی عمر خود سه بار تعمیر و مرمت شده است. آخرین بار نیز در سال ۱۳۴۹ تعمیر اساسی آن انجام شد تا این شاهكار معماری حفظ شود و مصون بماند. در هنگام ساخت این بنا، به دلیل نبودن امكانات و تكنولوژی پیشرفته به جای چوب‌بست از كوبه و متراكم كردن خاک به دورِ نما به شکل مارپیچ و پله‌ای، تا انتهای آن استفاده شده است كه بعد از اتمام بنا خاک‌ها را به صورت تپه در اطراف بنا پخش کرده‌اند.
برج قابوس طی هزار سال عمر خود، همواره در معرض حوادث و خطرات گوناگون قرار داشته است. عوامل طبیعی مانند باد، باران، آفتاب و... نتوانسته صدمه چندانی به ظاهر بنا وارد کند، تنها تابش آفتاب سوزان، رنگ سرخ آجرهای بنا را به رنگ برنزی تبدیل کرده و باران موجب فرسایش در برخی نقاط آن شده است.
اکنون پس از چند مرحله تعمیر و مرمت انجام گرفته روی برج قابوس، این بنای بی‌نظیر، با شکوه و ابهت خود چشم بینندگان را خیره کرده است. محوطه اطراف بنای برج قابوس نیز به عنوان باغ ملی (پارک قابوس)، در شمال شهر (خیابان امام خمینی شمالی) جای گرفته است. در سال های اخیر زیباسازی و چمن‌کاری تپه مصنوعی، درخت‌کاری و سنگ‌فرش محوطه و ... به منظور و زیباتر کردن این بنای تاریخی دیدنی، انجام شده است.
دیگرجاذبه های گردشگری گنبد کاووس
تالاب‌های آلماگل، آجی گل و آلاگل، سد زیبای گلستان و روستاهای سرسبزش مثل روستای هیوه چی بالا
شهر گنبد کاووس
شهر زبیای گنبد کاووس از شهرهای تماشایی استان گلستان است و در قسمت‌های شمالی این استان قرار گرفته است که از شهرهای بزرگ و قدیمی استان است .همسایگی این شهر با کشور ترکمنستان موجب شده است تا مکان‌های دیدنی گنبد کاووس بیشتر مورد توجه قرار بگیرد .شهر جدید گنبد در سال ۱۳۰۵هجری شمسی توسط کارشناسان آلمانی بنابر اصول شهر‌سازی مدرن ساخته شده است.
شهر تاریخی و توریستی گنبد کاووس به دلیل فرهنگ خاص و آداب و رسوم مردم این مناطق مورد توجه گردشگران و توریست ها است این شهر دارای مردمانی خون گرم و مهمان نواز است. گنبد کاووس از جاذبه‌های گردشگری و طبیعی زیبایی برخوردار است.
مشاهده و خرید پازل سه بعدی چوبی گنبد قابوس از اینجا ، تولید موسسه فرهنگ و تمدن
کلید واژه
گنبد ، گنبد قابوس ، گنبد کاووس ، بلندترین برج تمام آجری جهان ، جاذبه‌های گردشگری گنبدکاووس ، میل گنبد ، برج قابوس ، بناهای تاریخی ، استان گلستان ، جاذبه های گردشگری استان گلستان ، قدیمی‌ترین برج دنیا ، آثارتاریخی گنبدکاووس ، آثارتاریخی استان گلستان ، برج آجری