برج گنبد قابوس، گنبد کاووس
پانزدهمين اثر ايران در فهرست ميراث جهانی (يونسكو) يكي از بناهای شاخص و ارزشمند معماری دوره اسلامی ايران، گنبد قابوس است كه در مجاورت شهر باستانی گرگان احداث شده است. اين بنا به دستور «قابوس بن وشمگير» ملقب به «شمسالمعالی» از حكمرانان مشهور دوره زياريان در سال 397 قمري/1007 ميلادی ساخته شده است. وی دانشمند، هنرمند، اديب و نويسندهای زبردست و توانا و حامی نويسندگان، شعرا، هنرمندان و دانشمندان عصر خود بوده كه از آن ميان میتوان به «ابوريحان بيرونی» و «بوعلیسينا» اشاره نمود. مصالح اصلی بنا از آجر و ملات گچ است. بدنه خارجی مدور و دارای 10 ترك (مانند ستاره ده پر) است كه به فواصل مساوی از يكديگر قرار دارند. در مجموع، ارتفاع بنا از پی تا نوك تيزه 67 متر است. در قسمت شرقی گنبد مخروطی، روزنهای تعبيه شده است كه نور و هوای فضای داخل بنا را تامين میكند. ورودی بنا از ضلع شرقی و دارای سردر با طاق جناقی شكل است كه در گذشته دارای تزيينات مقرنسكاری بوده كه از نخستين مقرنسكاریها در معماری اسلامی ايران محسوب ميشود. كتيبههای گنبد قابوس با خط كوفی بنايی (معقلی) در عين سادگی، به طور كاملاً خوانا و برجسته در دو رديف در بدنه بنا و در قابهای مستطيلی به صورت قرينه در بالا و پايين تكرار شدهاند. كتيبهها از ضلع شرق ورودی بنا شروع شده كه متن آنها در هر يك از قابها به شرح زير است. متن كتيبهها نشان میدهد كه بنا در زمان قابوسبن وشمگير به سال 397 قمری برابر با سال 375 شمسی يزدگری ساخته شده است كه مطابق با 386 هجری شمسی و 1007 ميلادی است.